Wstęp – historia gminy
Żydzi w Częstochowie mieszkali od XVIII wieku. W 1790 r. było w mieście tylko 50 starozakonnych, którzy nie tworzyli samodzielnej gminy religijnej, lecz byli częścią kahału w Janowie. W wyniku sporu w 1794 r. częstochowianie oderwali się od Janowa i w 1799 r. zakupili grunt pod cmentarz, co było podstawowym warunkiem samodzielności. W październiku 1804 przyszła zgoda króla pruskiego na utworzenie samodzielnego kahału. W latach 1805–1810 wzniesiono Miejską Synagogę i mykwę na nieruchomości przy ulicy Wodnej (Nadrzecznej). Od 1834 r. budowano także bejs medresz (dom modlitw i studiów), przy którym funkcjonowała szkoła religijna dla dorosłych (jesziwa).
Żydzi w Częstochowie trudnili się głównie handlem i rzemiosłem, od lat 30. XIX wieku rozwijali zakłady tkackie, przetwarzając len i bawełnę. Produkowali też galanterię, zabawki, zegarki, okulary i przybory optyczne, lustra, igły, szkielety parasolowe itd. Większe zakłady zatrudniały zwykle tylko robotników nieżydowskich. Wielu spośród nich uprawiało wolne zawody (lekarze, adwokaci, inżynierowie)
Częstochowa mimo silnej reprezentacji zwolenników Oświecenia żydowskiego (modernizacji życia), a później rozwoju partii socjalistycznych i marksistowskich, do końca była ostoją umiarkowanej ortodoksji religijnej. Silne były także nurty chasydzkie (częstochowianie byli zwolennikami dworów z Góry Kalwarii, Radomska, Przysuchy, Humania na Ukrainie i Turzysk na Wołyniu).
Szkolnictwo żydowskie na początku było wyłącznie religijne, częstochowianie uczęszczali do prywatnych szkółek (chederów). Epidemia cholery w 1831 i 1832 r., po przejściu której pozostało wiele sierot, wymusiła na gminie utworzenie bezpłatnej szkółki gminnej dla najuboższych (Talmud Tory). Częstochowscy nauczyciele reprezentowali na ogół wysoki poziom pedagogiczny i moralny. Szczególnie jednak wyróżniła się nowoczesna świecka prywatna szkoła Daniela Neufelda, działająca w latach 1851–1860. W międzywojniu funkcjonowały odrębne szkoły powszechne dla dzieci żydowskich i gimnazja żydowskie (społeczne i prywatne dra Filipa Axera), wysoki poziom reprezentowała Szkoła Rzemiosł dla Żydów, jednak uczęszczano także do szkół polskich.
Od połowy XIX wieku Żydzi brali coraz większy udział w życiu społecznym miasta. Od okresu I wojny światowej byli członkami Rady Miejskiej, tworzyli liczne stowarzyszenia społeczne i kulturalne, kluby sportowe, rozwijał się skauting żydowski. Mimo kryzysu ekonomicznego w okresie międzywojennym (i konfliktów na tym tle) postępowała polonizacja, a równocześnie kwitły inicjatywy narodowe, syjonistyczne. Świadoma swojej tradycji społeczność zdobyła się na stworzenie monografii historycznej żydowskiej Częstochowy (jej gotowy pierwszy tom, obejmujący okres do końca XIX w., zaginął podczas II wojny).
Okres II wojny światowej i okupacji przyniósł częstochowskim Żydom prześladowania i cierpienia. 9 kwietnia 1941 ukazało się rozporządzenie o utworzeniu dzielnicy mieszkaniowej dla Żydów, a 17 kwietnia 1941 getto zostało zamknięte. Przez cały okres Żydzi byli zmuszeni do darmowej przymusowej pracy na rzecz Niemców. Likwidacja getta rozpoczęła się rankiem 22 września 1942, w 6 transportach około 40 tysięcy osób deportowano do obozu zagłady Treblinka II, gdzie zginęli w komorach gazowych. Około 5 tysięcy uwięziono w obozie pracy przymusowej (tzw. małym getcie), który zlikwidowano 25 i 26 czerwca 1943, mordując około 1,5 tysiąca osób. Pozostałych więźniów Niemcy osadzili w obozach przyfabrycznych HASAG Peltzery i HASAG Raków, a później utworzono jeszcze obozy HASAG Warta i HASAG Częstochowianka, gdzie pracowało około 11 tysięcy robotników żydowskich.
Wyzwolenia w styczniu 1945 doczekało 5200 osób. Większość z nich wkrótce opuściła Częstochowę, jednak namiastka religijnej gminy żydowskiej funkcjonowała aż do wydarzeń marca 1968. W tym okresie intensywną działalność prowadził także miejscowy oddział Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce, istniejący do dzisiaj. Działa w nim kilkadziesiąt osób, które nadal kultywują swoje żydowskie pochodzenie.